Een lesje in theodicee en christelijkheid

Kan de christelijke God een mens bevelen zijn kind te doden?*

Een belangwekkende religieuze of theologische kwestie is het Bijbelverhaal van Abraham die van God zijn kind moet offeren. Zeker het christendom ziet God als goed (als moreel goed of als liefde) zodat dan de vraag rijst hoe we zo’n bevel – aangenomen dat God werkelijk dat bevel heeft gegeven – moeten rijmen met het idee dat God goed is. In feite is dit het scherpste geval waarvoor we een theodicee moeten zoeken: in het algemeen wordt gevraagd hoe God al het kwaad in de wereld kan toestaan (met Epicurus' paradox dreigend op de achtergrond) waarop het antwoord er dan meestal op neerkomt dat God niet almachtig is in de zin dat God wel alles kan wat mogelijk is maar dat hij niet het onmogelijke kan (zelfs God kan geen vierkante cirkel tekenen) en dat de ideale wereld helaas onmogelijk is en/of dat hij opzettelijk zijn macht heeft beperkt om de mens het grotere goed van vrijheid te geven waardoor de mens dan wel kan kiezen om kwaad kan doen. Deze uitwegen zijn in Abrahams geval niet meer mogelijk: hier heeft God zijn handen er niet vanaf moeten trekken maar beveelt hij zelf tot het kwade. Is hier een theodicee mogelijk? Ik denk dat we daarvoor moeten onderzoeken wat we eigenlijk bedoelen met ‘God is goed’. 

Ik zal eerst wat historische observaties geven. De traditionele visie is denk ik dat God goed is omdat God machtig is (van oudsher kwalificeert de machthebber zichzelf als goed in de zin van vooraanstaand en is het onmachtige plebs ‘slecht’ in de zin van onbelangrijk) en omdat God rechtvaardig is (God beloont zijn trouwe dienaar en straft de zondaar/wegloper). Al iets progressiever of filosofischer is het idee dat de Schepper goed is omdat iets maken/scheppen/ordenen goed is en iets kapotmaken/vernietigen/wanorde kwaad is. Om die reden is de wereld c.q. de Schepper zelfs bij Schopenhauer niet volstrekt slecht omdat een volstrekt kwade wereld überhaupt niet kan bestaan en iets volstrekts kwaadaardigs niets kan scheppen: ‘zijn’ c.q. iets tot stand brengen is altijd iets positiefs en alles wat is is dus in wezen goed. De christenen maakten van dit metafysisch goede ook een moreel goede, omdat God als Jezus zonder zonden was en vergeving en de moraal leerde, waarbij als we de filosofie betrekken ook Plato’s Idee van het Goede inspireerde: zoals de Zon eerst al het zijnde en alle kennis mogelijk maakt, ontlenen de Ideeën hun volmaaktheid aan het Goede op zichzelf en zo ook is God de bron van al het goede – nu naast het zijn in algemene zin ook de verbindende kracht van liefde in bijzondere zin – in de wereld.

In de moderne tijd zien we twee grote moraalsystemen tegenover elkaar staan: de deontologische ethiek van Kant en het utilitarisme. Het probleem van Kants moraalleer is dat die ‘metafysisch’ is (en het moreel goede daarom ook in een sfeer van vrijheid kan plaatsvinden): een handeling is goed of slecht, ongeacht haar gevolg in de fysieke wereld die sowieso causaal gedetermineerd is. Het probleem met het utilitarisme is dat we de gevolgen van ons handelingen nooit kunnen overzien, zeker niet op lange termijn, waardoor deze moraalleer sowieso niet praktisch hanteerbaar is en we ons wel moeten verlaten op Kants moraalleer met haar onvoorwaardelijkheid. Maar zoals Kant ook betoogt, hebben we God dus religie (eigenlijk slechts) nodig om de brug te kunnen slaan tussen moraal (die autonoom is: we hebben geen religie nodig om te weten wat goed en kwaad is) en natuur dus om het moreel goede te verbinden met geluk als het ‘wereldse’ goede: de goede, rechtvaardige God verzekert ons dat de moreel goede mens gelukkig en de moreel slechte mens ongelukkig zal worden, desnoods in het hiernamaals (Kant was pessimistisch genoeg om het optimisme van de oude Grieken dat het goede zelf het geluk impliceert niet te delen: hij achtte het hiernamaals beslist nodig want in deze wereld zien we vrijwel nooit dat goede mensen gelukkig zijn of dat slechte mensen ongelukkig zijn). Maar dit biedt ook een weg om Gods bevel om je kind te doden te begrijpen: wij kunnen de gevolgen van daden niet overzien, maar God bij uitstek wel! God heeft ons Kants moraal gegeven als een moraal die voor ons hanteerbaar is, maar hanteert zelf een meer utilistische moraal, zodat God ook alle effecten van daden in beschouwing neemt, hetgeen Gods wegen zo ondoorgrondelijk voor ons maken: wij weten immers niet waartoe het een of het ander zal leiden (maar God wel!).

De strekking van Abrahams offerverhaal lijkt dit te onderstrepen: God beval Abraham iets immoreels te doen en uiteindelijk liet God het niet gebeuren (zodat ons vertrouwen in de moraal niet werd geschonden). Waar het echter om gaat is dat je op God moet vertrouwen, zodat je zijn immorele bevel toch moet gehoorzamen. God weet immers meer dan jij. ‘Credo quia absurdum’: geloof is geen volgen omdat je het begrijpt maar juist volgen c.q. op God vertrouwen omdat je het niet begrijpt. Geloof is Kierkegaards sprong in het diepe wagen in de hoop dat God je opvangt. Geloven is je kind naar het offeraltaar brengen als God daar om vraagt in het vertrouwen dat God iets goed met jou en je kind voor heeft, ook als je dat zelf niet kunt begrijpen.


* Ikzelf ben een overtuigd atheïst (altijd geweest), maar waarschijnlijk vanwege mijn filosofische geneigdheid genoot ik als kind altijd van theologische discussies (en keek ik als kind ook het liefst naar de EO): de kwesties die gelovigen aansneden prikkelden mijn kinderlijke filosofische geest (zonder mij overigens ooit aan mijn ongelovigheid te kunnen doen twijfelen). Door mijn latere filosofisch-historische studie ben ik steeds meer gaan begrijpen welke filosofische en historische zaken een rol speelden in de ontwikkeling van het heidense en het christelijke denken (met de moderniteit als grote synthese van het christendom en de heidense, antieke erfenis), zodat ik ook de volgende theologische kwestie in dat perspectief zal plaatsen.